ENGLANDSPIEL

Englandspiel.

Verraadtheorieën rond Prins Bernhard.

[Leyeloren 19]

Engelandvaarders, stoere knapen welgemoed, vluchtten naar Engeland en om te strijden tegen de Mof werden ze gedropt als verzetsstrijder in bezet Nederland. Dat ging niet goed, want daar zaten dubbelspionnen bij. 

De Duitse contraspionage was het gelukt uit Engeland afkomstige geparachuteerde geheime agenten te arresteren en "om te keren, " waaronder  als eersten Th. Taconis en zijn marconist Huub Lauwers. Ze bleven hun berichten naar Londen sturen, zonder dat ze daar argwaan kregen. Dat was vreemd. Normaal was dat de berichten precies op afgesproken tijden en voorzien van security-checks door expres ingebouwde fouten moesten worden verstuurd. Dan was alles in orde. Lauwers liet die afgesproken fouten achterwege en wanhopig geworden doordat de Engelsen dat niet opmerkten, vlocht hij herhaaldelijk het woord 'caught' in de berichten en verwerkte boodschappen in de zgn. jumbled letters, de letters die een boodschap voorafgingen en afsloten. En toch kreeg niemand in Engeland argwaan. Zo vielen meer dan vijftig agenten in Duitse handen. 

Volgens nieuwe gegevens [Kittler: Gramophon e.a.] zouden de Duitsers de berichten eerst op de band opgenomen hebben, waarin ze vervolgens de juiste security-checks inbouwden. Dit werd in bepaalde kringen (o.a. van de amateur-historicus Prof. Mr. A. Korthals Altes die dit had van de eerste gearresteerde agent Lauwers) nogal ongeloofwaardig gevonden. 

De schrijver Willem Frederik Hermans maakt zich echter boos en stelt dat NIETS, welke blunder dan ook, echt NIETS argwaan wekte bij de Engelsen. Hermans haalt er de stukken bij van het PEC (Parlementaire Enquête Commissie van 1946). Hij maakt aannemelijk dat de Duitsers alles wisten en de Engelsen een stel sufkoppen waren die zelfs de moeite niet namen om te controleren of de eerder gezonden agenten nog in vrijheid waren. Hermans schreef hier een artikel over: Nog is het Engelandspiel niet uit. [NRC 10-07-1987, niet gebundeld]. Ook de rol van het koningshuis, m.n. van Prins Bernhard gaf aanleiding tot argwaan m.b.t. het lekken van oorlogsgeheimen.

Er waren al veel vragen: rond de 14^de mei 1940 – het vertrek van de koninklijke familie en de regering; opnieuw rond de rol van sommige Engelandvaarders (dubbelspionnen, zoals Van der Waals op wie Hermans de roman De donkere kamer van Damokles baseerde) en voor de derde keer het mogelijke verraad van de operatie Market Garden [Een brug te ver] door King Kong, de strijdnaam van Chris Lindemans.

Over deze dubbelspion die in kringen van prins Bernhard figureerde, schreef Willem Frederik Hermans in opdracht van de NTS (nu NOS) een toneelstuk, King Kong, dat nooit is opgevoerd – tenminste niet op tv. De reden daarvan wordt ook in de correspondentie die Willem Frederik Hermans voerde met diverse betrokkenenen, o.a. Carel Enkelaar van de NTS niet duidelijk. Vermoedelijk waren er regeringsfunctionarissen – via de veiligheidsdienst – die niet wilden dat dit stuk op de tv kwam. De suggestie dat Prins Bernhard de operatie Market Garden had geloslipt tegen King Kong was al te nadrukkelijk aanwezig. Lindemans was toen al dood (1946) en overleden aan mishandeling in de gevangenis – of aan een dosis arsenicum – reden waarom zijn lijk in 1986 is opgegraven. Hij zou niet vergiftigd zijn.

Overigens zeurt Willem Frederik Hermans in de brieven voortdurend over het uitblijven van de tv-vertoning en gierigheid bij de NTS, maar de ware toedracht blijft in nevelen. Artistieke argumenten waren niet wezenlijk, technische van ondergeschikt belang, maar dat de inhoud de reden was voor de boycot wordt niet duidelijk. Dat kon ook moeilijk want de tekst is grotendeels gebaseerd op de parlementaire enquêtecommissie die het verraad van Arnhem heeft onderzocht. Zelfs Lou de Jong van het Instituut voor Oorlogsdocumentatie gaat in de pen. Het zou alleen om slordigheden en vergissingen gaan. De vlam moest in de pan blijven. A. den Doolaard omschreef het als ‘de grootste aller in de doofpot gestopte spionagetragedies.’ De eerste de beste theatermaker ziet trouwens meteen dat het stuk van Hermans  als toneelstuk een mislukt geval is.

Voor koningin en vaderland

Inmiddels is Willem Frederik Hermans dood en stort een andere schrijver in de thrillersfeer zich op dit thema: Thomas Ross.

Hij maakt nogal veel werk van het drieledige verraad. In 2000 nam hij zich voor een trilogie te schrijven met de fictieve Engelandvaarder Daan Kist onder de titel Koningin en vaderland. Zijn eerste heette De dubbelganger. Het Englandspiel komt aan de orde in De anjercode. Het derde deel King Kong [naar de verrader en het stuk van Willem Frederik Hermans] verscheen in 2006 en vertelt over het verraad van de slag om Arnhem ofwel de operatie Market Garden. Ook komt de beruchte ‘stadhoudersbrief’ - een brief die Prins Bernhard zou hebben geschreven aan Himmler - aan de orde. “De strekking van de brief zou zijn geweest om Nederland niet meer onder Duits burgerlijk gezag te plaatsen, maar om de gehate Seyss-Inquart te laten vervangen door een Stadhouder (Bernhard) waarbij de Oranjes geen rol van betekenis zouden spelen en Nederlands-Indië onder Nederlands gezag zou blijven. Dat laatste was buitengewoon aanlokkelijk voor Berlijn.” [cf. Ross: De anjercode, p. 3651 Himmler zou de brief op 10 mei 1942 aan Hitler hebben overhandigd, maar hij zou die brief nauwelijks gelezen hebbend, minachtend hebben weggegooid.

Prins Bernhard was uiteraard niet blij met deze beschuldigingen. Op 7 februari 2004 schreef Bernhard een woedende open brief over deze kwestie aan De Volkskrant. Hij ontkende de ‘stadhoudersbrief’ te hebben geschreven en stelde ook dat Ross hem ten onrechte van het verraad van Arnhem betichtte. Het verweer dat Bernhard niet zelf meer kon lezen, staat in de epiloog van King Kong.