MORESNET

Moresnet
Neu Moresnet, Neutraal Moresnet en Kelmis of La Calamine

Ontwerp een spitse driehoek van tweeëneenhalf bij drie kilometer en een zinkmijn in het midden en ga in de scherpe punt staan. Dan ben je op het Vierlandenpunt bij Vaals. In die driehoek ligt het plaatsje Kelmis.

Kelmis: Gemeente in de provincie Luik. Duitstalig. Aan de Geul.

Opp. 344 hectare groot.

Deze gemeente vormt het voormalige onzijdige gebied van Moresnet dat van 1816 na het congres van Wenen, tot 1918 onder Belgisch – Duits bewind stond. Dit in verband met de zinkmijn van de Altenberg, die al tijdens de Romeinen werd geëxploiteerd maar in 1884 uitgeput was. 

Zo staat het fout in de Standaard encyclopedie. In 1816 was er geen Belgisch – Duits bewind, want in 1816 bestond België nog niet. En de gemeente is sinds 1977 veel groter en Kelmis was rond 1906 viertalig.

In 1815 was er tijdens het Congres van Wenen ruzie over de zinkmijnen in Kelmis, dat zijn naam dankt aan Galmei of Kalmyn, zinkoxyde-erts dat heel nuttig is voor dakbedekkingen. Alle daken van Parijs en de Brusselse Muntschouwburg liggen er vol mee. Bij het verdrag van Aken in 1816 werd het gebied geneutraliseerd en onder toezicht gebracht van Nederland en Pruisen. Dit stukje grond zat met het puntje op de berg ten zuiden van Vaals vast aan de plek, waar de Pruisisch/Nederlandse grens lag en waar na de Belgische opstand in 1830 een onduidelijke grenssituatie ontstond. Vaals werd pas in 1839 Nederlands, dus toen lag er ineens een vierlandenpunt. In 1914 werd het gebied Duits en bij het verdrag van Versailles in 1919 weer Belgisch en heette Kelmis ineens La Calamine. In 1940 werd het gebied ingelijfd door Duitsland. In 1945 werd geheel Moresnet en omgeving uiteindelijk weer Belgisch,. Onder de gemeentenaam Kelmis [Kelmis, Neu-Moresnet en Hergenrath] maakt het voormalige staatje sinds 1977 deel uit van de Duitstalige gemeenschap [met als hoofdstad Eupen]. Maar iedereen is er drietalig. Onder elkaar spreekt men een Nederfrankisch - aan het Oost-Limburgs verwant dialect [Kelmeser Platt] En zelfs enkele Moresnetters spreken soms Esperanto met elkaar. 

Er leefden bewoners die vijf keer van nationaliteit zijn veranderd, zonder te verhuizen. Nog krankzinniger is dat de grote voorvechter van het Esperanto, de bedrijfsarts van de zinkmijn, Dr. Wilhelm Molly, in Neutraal Moresnet zijn staatje Amikejo [Vriendschap] stichtte. Vijf talen en zowat zes nationaliteiten op een oppervlak van nagenoeg 700 voetbalvelden. Nergens werd een eeuw Europese geschiedenis zo geconcentreerd verpeuterd als hier in Kelmis.

Hoe het ontstond

Het was na de val van Napoleon in 1815 dat tijdens het Congres van Wenen de grenzen binnen Europa opnieuw getrokken moesten worden. Zo moest ook de grens tussen Pruisen en het Koninkrijk der Nederlanden worden bepaald. (België bestond toen nog niet, dit gebied werd grotendeels bij Nederland getrokken)
Echter bij Moresnet, namelijk bij het plaatsje Kelmis, kwamen ze niet tot overeenstemming omdat bij Kelmis een belangrijke zinkmijn lag. Omdat geen van beide landen deze belangrijke grondstof in handen van de ander wilde laten vallen, hebben ze er nog een jaar lang over moeten onderhandelen.
Uiteindelijk werd in 1816 in een apart grensverdrag, het Akens Grensverdrag, (ook wel het 'Verdrag der Grenzen' genoemd) besloten het gebied (de Mairie Moresnet) als volgt in drieën te verdelen. Het westelijk deel van Moresnet kwam bij Nederland, het oostelijke en huidige Neu-Moresnet ging als Pruisisch Moresnet naar Pruisen en het gebiedje met daarin het plaatsje Kelmis en zijn zinkmijn kreeg een neutrale status. En het was dit laatste driehoekje met zijn status aparte dat onder de naam Neutraal Moresnet als ministaatje verder ging, weliswaar onder gezamenlijk bestuur van een Pruisische en een Nederlandse commissaris en met de burgemeester als staatshoofd. [Bron: website van Moresnet.nl].

BOEKEN

De Nederlandse boekenweek anno 2016 heeft als thema: Wass Ich noch zu sagen hätte en dus is er aandacht voor onze oosterburen en ook voor Moresnet, getuige twee boeken. Van Philip Dröge: Moresnet en het Boekenweekessay van David van Reybrouck: Zink. In dit laatste boek wordt het leven verteld van Emil Rixen, die vijf nationaliteiten heeft gekend, een Nederlandse vrouw trouwde, elf kinderen schiep en in twee verschillende legers heeft gediend. Een zeer bizar en meedogend mooi verteld verhaal.