Twee Brabantse dorpen in één gemeente met ieder een
eigen Leij
Ten oosten van Riel loopt de Leij, bij het Riels Laag ligt
de Oude Leij en pal achter Goirle stroomt de (Nieuwe) Leij (voormalig
fabrieksriool). Deze laatste Leij is nu deels gedempt om in de nieuw uitgediepte bedding van de Oude
(!) Leij te gaan stromen. Wikipedia heeft het over de Oude Leij bij Goirle die
vlak bij de Poppel ontspringt en een
andere Wikipedia pagina heeft het over een Lei, een beek in NB die ontspringt
bij een bron bij Baarle Nassau. Het is een ratjetoe aan Leijen en aan bronnen
waar ze zouden ontspringen. Verwarrende namen en niet bestaande bronnen.
Over welke beek hebben we het als we het over de Leij, Ley
of Lei hebben? Waar is hun stroomgebied? Dat is nog niet zo eenvoudig. Zeker
niet wanneer er geen water staat in de bedding zoals in de zomers van 2018 en
2019. Bovendien zijn de lopen van alle beken in ons land zo vaak verlegd en vooral
rechtgetrokken om het regen- en afvalwater zo snel mogelijk af te voeren, dat
de oorspronkelijke beddingen vaak verdwenen zijn. Nu de beken geen afvoersloten
meer zijn, wordt er gewerkt aan natuurherstel.
“Landschappen zijn door de mens
herhaaldelijk opnieuw ingericht en geordend naar de behoeften, ideeën en
mogelijkheden van de tijd. Elke periode (sinds de Bronstijd 2000 v Chr.) kende
daarbij haar eigen processen die het ruimtegebruik hebben beïnvloed. In het
landschap zijn voortdurend sporen van menselijke activiteiten uitgewist, waarna
er nieuwe aan werden toegevoegd. Jongere elementen of structuren liggen tussen
of juist over oudere heen. Het huidige landschap is het resultaat van een
wisselwerking tussen enerzijds de natuur en anderzijds vele generaties van
mensen.” [Bron: Brabants Landschap, Tijdschrift nr. 200 (2018-2019).
Een duidelijk voorbeeld hiervan is de Leij langs Goirle die
twee keer in een halve eeuw verlegd is. In 1967 werd de Oude Leij gedempt en
een nieuwe Leij uitgegraven vlak achter de textielfabrieken (voor de afvoer van
afvalwater) en in 2021 werd de Oude Leij uitgegraven en de Nieuwe Leij gedempt,
om in het nieuwe dal achter en op het terrein van de gesloopte fabrieken woningen
te bouwen. Want de nood is hoog, de vooruitgang heilig, de projectontwikkelaars
begerig en dat beekdal ligt daar toch maar te niksen. Daar was niet iedereen
het mee eens.
“Blèèf
mee oew tengels van ons rivierke
Iedere
kronkel is ons eige goed!!!” dichtte VABO in 1967 (Bron: Goirles
Belang)
Hoe het begon
Tienduizend jaar geleden eindigde de laatste ijstijd. Op wat
nu Nederland is, lag toen geen permanente ijskap, maar wel bereikten gletsjers
en het dooiwater onze gebieden en lieten daar stuwwallen, stenen en dikke lagen
löss en dekzand achter. De vegetatie was shraal, het land moeras en er leefden
nauwelijks grote dieren, laat staan mensen.
Na 5500 v. Chr. ontstaan er moerasbossen, heide en
laagveengebieden en vormen zich de eerste beken en rivieren die in de warmer
wordende bodem hun loop meanderen. Er leven grotere dieren die weer
jager-verzamelaars aantrekken. In het landschap ontstaat reliëf, lagere en
hoger liggende gebieden die bewoning mogelijk maken. In de Bronstijd vestigen
zich hier, bijv. op de Regte Heide de eerste bewoners die vee gingen houden en het
land gingen bebouwen. Op de hoger gelegen dekzandgronden begroeven ze hun doden
in paalgraven. Aan de lage zijden van dit gebied (dat toen veel groter was dan
de huidige Regte heide) stroomde schoon water door de beken. Aan de oostkant stroomde
de Leij die nu langs Goirle loopt richting Oisterwijk en aan de westkant de
Leij die door het Riels Laag en langs het dorp Riel naar Dongen gaat. Deze twee
beken noemen we hier voor het gemak: de Rielse Leij en de Goirlese Leij.
Het stroomgebied van
de Brabantse beken
Vaak vragen mensen: waar is de bron van of waar ontspringt
de Goirlese of de Rielse Leij?
De Leijen hebben geen bron. De beken in Brabant zijn zogenaamd
laaglandbeken. Ze ontspringen nooit uit echte bronnen. Het regenwater dat
overal op de bodem valt, vloeit bij laaglandbeken via geultjes en smalle slootjes
samen tot een breder slootje. Wanneer er verderop een wat forsere waterloop
ontstaat, dan spreken we van een beek. Het water ia dus niet afkomstig van een
vaste bron, maar van honderden slootjes verspreid over het hele stroomgebied en
het is dus ook tevergeefs zoeken naar dé bron
of dé oorsprong van een Brabantse beek. [Bron: Beken in Brabant]. Het
hangt dus van de regen af of en waar de beek stroomt. In de laatste drie zomers
voor 2021 heeft het maandenlang niet of nauwelijks geregend en stond er dus geen
water in de bovenloop van de beken.
De Rielse Leij
Op zoek naar de oorsprong van de ‘Rielse Leij’ die volgens
het Wikipedia-artikel hierboven, komt uit een bron bij Nijhoven ging ik naar de
kapel ten westen van Baarle. Nou daar sta je dan bij Nijhoven. Geen bron te
vinden.; geen water, niks. Maar op de bodemkaart van Nederland zie je wel dat
er iets ten noordoosten van de kapel een aanvoergeul ligt: het begin van het
stroomgebied van de Rielse Leij. Het is daar nl. het hoogste punt (27 m) boven
NAP en als het flink regent stroomt het water naar het noorden iets oostelijk weg
in de richting van Het Sas (22 m), het Ooievaarsnest, het Riels Laag en met een
grote bocht om Riel, verder noordwestelijk richting Dongen. Daar heet de beek
dan ook Donge.
De Goirlese Leij
Er zijn nog meer aanvoergeulen te zien bij Baarle. Een paar kilometer
verder naar het zuidoosten in de buurt van Kievitshof zie je op de bodemkaart
één van de aanvoergeulen van de bovenloop van de Popppelse Leij. Ook daar is
het 27 m boven NAP. De Poppelse Leij loopt parallel aan de grens en komt bij het
op één na noordelijkste puntje van België bij grenspaal 211 in Nieuwkerk. Nederland
binnen, De Roovertse Leij komt ook uit België, verder oostwaarts. Deze leij komt bij grenspaal 209 Nederland binnen; stroomt door landgoed Gorp en Roovert en komt voor Gpirle samen met de Poppelse Leij.Vroeger heette deze waterloop Aa, vandaar een wijk in Poppel die Aarle
heet.
We hebben dus twee aparte beken, één oostelijk van Riel en één oostelijk langs
Goirle en hoewel de bovenloop van het stroomgebied van beide beken dus vrij
dicht bij elkaar liggen en over vijftien kilometer min of meer parallel lopen (NNO)
maken ze nergens contact. Terwijl de Rielse Leij overgaat in de Donge (bij Dongewyck)
om uit te monden in de Amer, gaat de Poppelse Leij halverwege aangevuld met het
water uit de Roovertse Leij een meer oostelijke richting op langs Goirle, het
Leijpark en Moerenburg en als Voorste Stroom door Oisterwijk om uit te monden in
de Dommel die boven Den Bosch eindigt in de Maas: de enige rivier in Brabant.
Alle andere stroompjes in de provincie zijn beken. Het Brabants reliëf is
getekend door zijn zandruggen en beekdalen.
De twee Leijen wijken ten zuiden van Goirle en Riel uiteen. Die
uitwijkbeweging komt omdat tussen de stroomgebieden hogere zandruggen liggen;
in het zuiden de Regte Heide en noordelijker de Loonse en Drunense duinen. In
Tilburg zelf heb je midden in de stad een dal in die zandruggen tussen het
Heike en de Heuvel. Als het vroeger hard regende stond de Koningswei onder
water. Alle beken in Brabant ten oosten van Tilburg gaan naar het noordoosten (Bossche
broek) en alle beken ten westen van de stad gaan richting de Biesbosch
(Amer/Oude Maas).
Bovendien vormt de Rielse Leij de grens tussen West-Brabant
en Oost-Brabant. En niet alleen geografisch, maar ook als dialectgrens én als
bestuursgrens (o.a. waterschapbeheer) en bovendien als de grens tussen het bisdom
Breda en dat van Den Bosch. Omdat sinds de tweede helft van de 20e
eeuw allerlei bestuurlijke reorganisaties
werden ingezet, kwam door een speling van het lot het dorp Riel dat eerst bij
de gemeente Alphen hoorde (West Brabant) nu bij Goirle terecht (want dat wou
niet bij Tilburg) en zit het hoofkantoor van de politie van West Brabant en
Zeeland (!) in Tilburg, terwijl de veiligheidsregio en de GGD-regio weer anders
ingedeeld zijn. Dat bestuurlijke lappendeken kent geen gezamenlijke grenzen.
Middenlinks van Tilburg de Rielse Leij en
rechts de Goirlese Leij
Nog iets over de geschiedenis
van de middenloop en de vonders in de Rielse Leij
Dat men niet met zijn tengels van de beken af kan blijven
blijkt al uit het begin van dit stuk, maar het kan nog gekker. Er heeft een
plan bestaan om de Rielse Leij en de Donge te kanaliseren en bevaarbaar te
maken vanaf de Regte Heide. Riel aan een kanaal; dat noemde men toen
normaliseren. Dat normaliseren van beken begon al in de 19de eeuw.
Bedenk dat er twee honderd jaar geleden nog maar twee miljoen mensen woonden in
het gebied dat nu Nederland heet. Dat zijn
er minder dan er nu alleen al in
Noord-Brabant wonen. Door de aanleg van kanalen – toen de belangrijkste
vervoeraders, werden de beken gebruikt als wateraanvoer. Ze werden voor het
uitbreiden van de steden en dorpen, het spoorweg- en wegennet, wegen en vooral ten gerieve van de landbouw overal rechtgetrokken.
De fabrieken gebruikten de beken als riool. Vooral leerlooiers en textielfabrieken
hadden veel water nodig bij de productie. In Tilburg werden bij gebrek aan
beekwater blauwsloten gegraven waardoor chemisch afval stroomde dat ontstond
bij het schoonmaken van huiden en bij
het verven van textiel. Blauwsloten waren stinkende geulen die uitkwamen in één
van de Leijen. In Goirle stonden de twee grote textielfabrieken niet voor niets
aan de Leij. Bij de Rielse Leij had je een aantal leerlooierijen staan. Nij is
het tij gekeerd en worden de beken niet meer gebruikt als riool. Landschapsbeheerders
zijn bezig met de beekbeddingen zo ver mogelijk terug te brengen tot vroeger.
Het gebied tussen de twee Leijen is namelijk historisch en landschappelijk een
van de oudst natuurgebieden in Nederland. De Rielse Leij stroomt in het Riels Laag
langs de Regte heide. Dit heidegebied werd 20000 jaar gelden al bewoond door
jager-verzamelaars; zij legden grafheuvels met een krans van palen aan.
Het
oude bruggetje bij het Hoefke en ook bij Aesvoorde zijn plekken waar al in de
16de eeuw doorwaadbare plaatsen waren, een zgn. voorde. Terwijl
paarden en wagens door het water gingen, liepen de voetgangers over een houten bruggetje: de vonder. Vandaar
de naam van een straat en de school in het
dorp Riel aan de Leij.
